ცოტა ხნის წინ ორი წიგნი მაჩუქეს – გურამ მეგრელიშვილის გახმაურებული „მკითხველის გზამკვლევი“ და ოდესღაც პოპულარული, მერე კარგად დავიწყებული და ხელახლა გაცოცხლებული ქართული ფენტეზი „ ორი ლაზარეს ამბავი“.
არ ვიცი, ეს საჩუქარი თავისთავად გულისხმობდა თუ არა იმ იდეას, რომელიც მათი გულდასმით წაკითხვის მერე გამიჩნდა – ჩავატარო მცირე ექსპერიმენტი და ორივე წიგნი ერთმანეთის გასაცნობად დავიხმარო. უფრო გასაგებად რომ ვთქვა – „ორი ლაზარეს ამბავში“ „მკითხველის მეგზურით“ შევიდე.
ორივე წიგნი „აზროვნების აკადემიამ“ გამოსცა. „ორი ლაზარეს ამბავს“ გურამ მეგრელიშვილის მშვენიერი წინასიტყვაობა ერთვის. ასე რომ, მათ შორის „ნათესაობა“ ისედაც ბუნებრივი და საგულისხმო ამბავია.
იმის მიუხედავად, რომ კითხვის პროცესი ერთ-ერთი ყველაზე იდუმალი და ინტიმური პროცესია, მისი გზამკვლევობა უმადური და უსაგნო საქმე სულაც არაა. პირიქით, ვინ იცის, იქნებ სწორად წაკითხვის ხელოვნებაა ბევრი სიკეთის წინაპირობაც. ამ მხრივ, გურამ მეგრელიშვილის „მკითხველის მეგზური“ ფასდაუდებელ საქმეს აკეთებს. რაც ყველაზე მთავარია, მისი ინტერაქტიური, მხიარული და თამაშის პრინციპით აწყობილი შინაარსი ამ საქმისთვის არამხოლოდ მცირეწლოვან, არამედ ნებისმიერი ასაკის მკითხველს განაწყობს.
მაგალითად, მე – მზად ვარ, ქართულ ისტორიულ ფენტეზში ეს სახელმძღვანელო ვიმეგზურო.
„მკითხველის მეგზურის“ დასაწყისში, გურამ მეგრელიშვილი ამბობს, რომ არ არსებობს მზა ფორმულები წიგნის კითხვისას, თუმცა არსებობს ერთგვარი პრაქტიკა (მით უფრო, გამოცდილი მკითხველისგან, რომელიც თავის მხრივ ძალიან საინტერესო მწერალია). „წაკითხულ წიგნებზე შთაბეჭდილებების მოსაგროვებელი წიგნი“ – ასეთი ქვესათაური აქვს ამ გზამკვლევს და ჩვენც შევეცადოთ, მივყვეთ მის მახვილგონივრულად აქცენტირებულ წესრიგს. (წიგნში, ყოველი პუნქტის შემდეგ დატოვებულია ცარიელი ფურცლები, რათა მკითხველმა თავად შეავსოს ისინი).
მაშ ასე, წიგნის სახელწოდება: „ორი ლაზარეს ამბავი“.
ინფორმაცია ავტორის შესახებ: წიგნის ავტორი ირაკლი უგულავაა, რომლის შესახებაც, გულითაც რომ გინდოდეთ, ინტერნეტში საერთოდ ვერაფერს იპოვით. მეეჭვება, თუნდაც ლიტერატურულ წრეებში დაგაკვალიანოთ ვინმემ. რანაირად მოხდა, რომ ძალიან კარგი ისტორიულ-ფანტასტიკური საყმაწვილო რომანების/მოთხრობების ავტორი ასე გაუჩინარდა ჩვენს არც თუ ისე ვრცელ და უკიდეგანო ლიტერატურულ-კულტურულ სივრცეში? რამე მისტიფიკაციასთან ხომ არ გვაქვს საქმე? ფაქტია, რომ 1988 წელს, „ნაკადულმა“ „ორი ლაზარეს ამბავი“40 000-იანი ტირაჟით გამოსცა, წიგნი მანეთი და ოცი კაპიკი ღირდა და მაშინდელი ტენდენციის გათვალისწინებით, ეს რომანი მინიმუმ 30 000 ოჯახში მაინც უნდა მოხვედრილიყო. მეც მახსოვს, უცნაური და სრულიად არაფრის და არავის მსგავსი წიგნი, შორეულ ბავშვობაში რომ წავიკითხე და ყველაფერი ჯადოსნური მეჩვენა – ენაც, ამბავიც, თხრობის ინტონაციაც… სხვა გზა არაა, ირაკლი უგულავაც ამ ჯადოსნობის ნაწილად უნდა მივიჩნიოთ, მით უფრო, რომ ის თავადაა ამ დიდი დღესასწაულის შემოქმედი.
პროტაგონისტი: „მთავარ პერსონაჟს, ვის ირგვლივაც მოქმედება ვითარდება, „პროტაგონისტი“ ეწოდება“ – გვეუბნება ჩვენი მეგზური და იმასაც განმარტავს, რომ ხშირად რთულია, რამდენიმე მთავარ-პერსონაჟიან ტექსტში პროტაგონისტი გამოკვეთო. „ორი ლაზარეს ამბავი“ ამ მხრივ საქმეს აადვილებს – პროტაგონისტები ხომ სათაურშივე ჩნდებიან – ორი ლაზარე, ერთი ბერის ანაფორით შემოსილი მეომარი და მეორე დევნილი უფლისწული. კარგად თუ დააკვირდებით, ორი ლაზარე ერთი მთლიანი იდეის ნაწილია, შესაბამისად, ამ წიგნსაც ერთი პროტაგონისტი ჰყავს – ლაზარე, რომელიც ტექსტში სხვადასხვა ვარიაციით და მნიშვნელობით გვხვდება; სულაც, ლაზარეს ხსენებით იწყება ეს დიდი ამბავი (როგორც გურამ მეგრელიშვილი უწოდებს – „ქართული სამეფო კარის თამაშები“): გვალვით გადახრუკულ ქალაქში წვიმის მავედრებელი გოგონები დადიან, თოჯინას დაატარებენ, დროდადრო ტოლჩიდან წყალს აპკურებენ და გაბმით მღერიან: „ღმერთო, მოგვე ცის ნამი, აღარ გვინდა მზის თვალი! ახ, ლაზარე, ლაზარე…“
გვალვის, ყოვლისმბუგავი მზის მისტერია მთელ ტექსტს გასდევს, რადგან აქ ისეთი ამბები ატყდება, ისეთი ცეცხლოვანი ვნებები და ფათერაკები დატრიალდება, რომ წვიმის მოლოდინი მშვილდში მოზიდული ისარივით იძაგრება და შენც, მკითხველს, ამ მოლოდინით ნერვებს გიჭიმავს, შენც ერთი სული გაქვს, წვიმამდე მიაღწიო, მაცხონებელ ღრუბლებამდე, რომლებმაც ყველა ხანძრის ჩასაქრობად და ტკივილების დასაამებლად, ფაშვიდან ღვთაებრივი ცვარ-ნამი უნდა გადმოაფრქვიონ…
ამ თავგადასავლის უფროსი ლაზარე – ლაზარე ჩხუბიანია, ის მანუჩარ ერისთავის რაზმში ყველაზე ერთგული და ჭკვიანი მეომარი იყო, თუმცა მანუჩარის დაუოკებელმა ამბიციებმა მის მოსისხლე მტრად აქცია. მეფეზე გაბრაზებულმა მანუჩარმა მთელი სამეფო ოჯახი ხომ ამოჟუჟა, ტახტზეც თავად მოკალათდა. ერთადერთი, ვისი გადარჩენაც ლაზარე ჩხუბიანმა სასწაულებრივად შეძლო, პატარა უფლისწული იყო. აი ის, მეორე ლაზარე, რომელიც მრავალი განსაცდელის შემდეგ ლაზარე პირველის სახელით მოევლინება ქართულ სამეფო კარს.
როცა რომანში ერთი სახელის მქონე ორი პერსონაჟია, ჩნდება აზრი, რომ მწერალი ამით ტექსტის/იდეის ორ პოლუსს მონიშნავს, საწყისს და სასრულს აქცენტებს. ლაზარე ჩხუბიანი და მის მიერ გადარჩენილი, მისი გაზრდილი უფლისწულიც ცხოვრების ორი სიმბოლოა – ადამიანური და ღვთაებრივი. ლაზარე ჩხუბიანი ხალხური ყოფის, სიბრძნის, კულტურის პირმშოა, ის ჩვენი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის უსახელო ნაწილია, მშრომელი და მეომარი ხალხის ნაწილი, რომელთა სისხლსა და ოფლზეც დაიწერა მეფეთა ქრონიკები; უფლისწული ლაზარე კი ქრისტეს სიმბოლოა, მისი გარეგნობა, მანათობელი ხალი, მისი ჭკუა-გონება, სიმღერის ნიჭი, ყველაფერი ზეადამიანურია, მაგრამ ამავე დროს, ძალიან ადამიანურიც. „ხალხო, აი თქვენი მეფე!“ – ასე წარუდგენს ლაზარე ჩხუბიანი ქალაქის მოედანზე, მეფის ასარჩევად შეკრებილ საზოგადოებას.
ჩხუბიანის და უფლისწულის ტანდემით მასწავლებლის და მოსწავლის ბიბლიური/სახარებისეული/იგავური პარადიგმაც გაცხადდა. ამ მხრივ, „ორი ლაზარეს ამბავი“ კლასიკური ტექსტია.
ანტაგონისტი: „რომ არა ის, წიგნი საინტერესო ვერ იქნებოდა“, – გვარწმუნებს მეგზური. რაც უნდა უცნაური იყოს, ეს მართლაც ასეა. უცნაური კი, შესაძლოა იმიტომ იყოს, რომ საქმე ე.წ. უარყოფით გმირთან გვაქვს, პერსონაჟთან, რომელმაც ყველაზე მეტად გაგვაღიზიანა, გაგვაბრაზა, ხანდახან თავიც კი შეგვაძულა.
„ორი ლაზარეს ამბავში“, ასეთი, ალბათ უკვე მიხვდით – მანუჩარ ერისთავია. ის ტიპური მოღალატე, პატივმოყვარე და მეფობის ვნებით შეპყრობილი ფეოდალია, რომელიც, ტყვეთა სყიდვის აკრძალვის მიუხედავად, მაინც ამ ყოვლად უბოროტესი ვაჭრობითაა დაკავებული. სწორედ ამის გამო განურისხდა მას მეფე და ეს რისხვა არ შეარჩინა მანუჩარმა, დაუნდობლად და თვალდაუხამხამებლად, მთელი სამეფო ოჯახი ამოაჟუჟვინა.
დეიტერაგონისტი (პროტაგონისტის და ანტაგონისტის დამხმარე): ასეთები „ორი ლაზარეს ამბავში“ ბლომად არიან, ე.წ. კეთილ მხარესაც და ბოროტ მხარესაც. ანტაგონისტის მთავარ დეიტერაგონისტად აზნაური იკუნკულიძე უნდა დავასახელოთ – მანუჩარ ერისთავის ყურმოჭრილი მონა, რომელსაც, ბატონის მსგავსად, ლაზარე ჩხუბიანის სიძულვილი აქვს და დაუღალავად ერჩის. რაც შეეხება პროტაგონისტის დეიტერაგონისტებს, იმის მიუხედავად, რომ ამ დავიდარაბიან ამბავში ორივე ლაზარეს მტერი უფრო ბევრი ჰყავს, ვიდრე მოყვარე, მაინც დროდადრო ჩნდებიან ადამიანები, ვისი წყალობითაც ორივე მათგანი ხიფათიდან მშვიდობით გამოდის: მამიდა მელანო, მონაზონი ქეთევანი და სხვა…
როდის და როგორ შედის პერსონაჟი კონფლიქტში, ვისთან? – მკითხველის მეგზური კონფლიქტის არსზე დაგვაფიქრებს, მის მნიშვნელობას განმარტავს. ლაზარე ჩხუბიანის კონფლიქტში შესვლაც ალბათ იმ წერტილით უნდა მოვნიშნოთ, როცა ის მეფის სასახლეში, ტახტის ქვეშ დამალულ მცირეწლოვან უფლისწულს იპოვის. სწორედ აქედან იწყება წინააღმდეგობებით, სისხლით და ჭრილობებით სავსე თავგადასავალი. ლაზარე უარს ამბობს მანუჩარ ერისთავის მსახურებაზე და სულ სხვა გზას ირჩევს. მართალია, ჯერ თავადაც არ იცის, სად მიიყვანს ეს გზა, მაგრამ აქ მთავარი არჩევანია – ლაზარეს სულიერი აქტი, რომელმაც მისი პიროვნება (კონფლიქტების გავლით) უნდა გადაარჩინოს.
„მკითხველის მეგზურში“ ერთმანეთის მიყოლებით ჩნდება ძალიან საინტერესო აქცენტები: ცნობისმოყვარეობა, თანაგრძნობა და სიმპათია, გაოცება – მკითხველი თანდათან შედის ტექსტის ლაბირინთებში, იძირება მის სიღრმეებში და ფსკერზე მარგალიტებსაც მოსინჯავს. „ორი ლაზარეს ამბავი“, ვფიქრობ, პირველივე გვერდებიდან აღძრავს ცნობისმოყვარეობას. ამის მიზეზი უსინათლო მეფანდურის ქალაქის მოედანზე გამოჩენაა, რომელიც, თითქოს საუკუნეთა მიღმიდან მოგვიხმობს ზღაპრის (ვინ იცის, იქნებ ნამდვილი ამბისაც?) მოსასმენად. თხრობის ეს ფორმაც ეპიკური ჟანრის კანონია, საოცრად შთამბეჭდავი და მომნუსხველი. ლაზარეების მიმართ თანაგრძნობა და სიმპათიაც მალევე ჩნდება, რადგან ზღაპრის წესით – აქ მკაფიოდაა გამოკვეთილი კეთილისა და ბოროტის სივრცეები. გაოცებაც ავტორისა და მკითხველის ყოვლად ინტიმური კავშირის დეტალია: მწერალი გვიმხელს იმას, რაც ხშირად ჯერ პერსონაჟმაც კი არ იცის. „ორი ლაზარეს ამბავი“ ამის სამაგალითოდ არ გამოდგება, ყოველ შემთხვევაში, მე ვერ ვნახე სანიმუშოდ მსგავსი დეტალი. იქნებ თქვენ აღმოაჩინოთ და ეს ველიც შეავსოთ?
წინაღობები (კონფლიქტის გამამწვავებელი ფაქტორები); მოულოდნელი გარდაქმნები; მოტივაცია; კათარსისი – მეტ-ნაკლებად ამ აქცენტებსაც შევეხეთ, ამიტომ ყოველ ახალ წამკითხველს დავუტოვებ უფლებას, თავად განავრცოს მსჯელობა.
ჩვენს მეგზურს იუმორის დიდი გრძნობა აქვს. უფრო სწორად, კითხვის პროცესის მაქსიმალურად მხიარულად, ხალისით, თამაშით დატვირთვის მომხრეა. გვხვდება ასეთი პუნქტები: „არ მინდოდა, მაგრამ მაიძულეთ“. გურამ მეგრელიშვილი მსოფლიო ლიტერატურიდან მოიხმობს ნიმუშებს იმ აზრის განმარტებისთვის, რომ ზოგჯერ პერსონაჟები თავიანთი ნების საწინააღმდეგოდ, უნებლიეთ ხდებიან გმირები ან ანტიგმირები. საინტერესოა, ეხმიანება თუ არა ამ პუნქტს ლაზარე ჩხუბიანის პერსონაჟი? ის ხომ ერთი ჩვეულებრივი მეომარი იყო, რომელიც გარშემო გამეფებულმა უსამართლობამ აიძულა, ნამდვილ გმირად ქცეულიყო?!.
„აუცილებელი მონაკვეთი, რომლის გარეშე ტექსტი არ ივარგებდა“ – ეს პუნქტი, ალბათ, მკითხველის პირად იმპროვიზაციასაც გულისხმობს, ჰოდა მე ჩემს ვერსიას ვიტყვი, სხვამ თავისი თქვას. პირადად ჩემთვის, ამ ჯადოსნური წიგნის „აუცილებელი მონაკვეთი“ ის ფოლკლორული რეჩიტატივებია, რომლითაც ყოველი ახალი თავი იწყება. ჯერ ერთი, ისინი ყოველი ახალი ეპიზოდის კამერტონებია („ეს ამბავი ზღაპრად თქმულა, ჟამთა სრბოლას გადაურჩა, და გვაუწყებს, ერისთავი ვით განუდგა მეფეს ურჩად“…), მერე კიდევ – მათ წიგნის ეპიკური ინტონაცია უჭირავთ და მთლიან ტექსტს, როგორც ერთ გაბმულ სიმღერას, ისე განაცდევინებენ მკითხველს. მოკლედ, ჩემთვის ეს რეჩიტატივები ამ წიგნის უბადლო ლაზათია.
„მკითხველის მეგზური“ კიდევ რამდენიმე მნიშვნელოვანი პუნქტისგან შედგება. სამწუხაროდ, ერთი წერილის ფარგლებში წარმოუდგენელია ყველა მათგანზე მსჯელობა. ამისთვის მას თავად აქვს გამოყოფილი ცარიელი ფურცლები – მკითხველმა მეგზურ-სახელმძღვანელოში რომ იმუშაოს, ჩაინიშნოს, დაიმახსოვროს.
წიგნი ყოველი ახალი წაკითხვისას ცოცხლდება. „ორი ლაზარეს ამბავი“ ამ მხრივაც გამორჩეულია – ესაა წიგნი, რომელიც დრომ დავიწყების აკლდამაში გამოკეტა, მაგრამ ლაზარესავით აღდგა. ამისთვის, გულითადი მადლობა ყველას, ვინც მისი ხელახალი გამოცემა განახორციელა. „ორი ლაზარეს ამბავი“ თავის მკითხველს ელოდება.
მკითხველიც აღარაა ხელცარიელი – მას უკვე თავისი მეგზური ჰყავს, „წაკითხულ წიგნებზე შთაბეჭდილებების მოსაგროვებელი წიგნაკი“, რომელიც კითხვის პროცესს დაუვიწყარ თავგადასავლად გადააქცევს.
ნინია სადღობელაშვილი