ილია ჭავჭავაძე, უპირველეს ყოვლისა, მოაზროვნე და საზოგადო მოღვაწე (სიტყვა და საქმე, თეორია და პრაქსისი, მჭვრეტელობითი და ქმედითი ცხოვრება ამ შემთხვევაში, ილიას თვალთახედვისა და მისი თანამედროვე ევროპული იდეალებისამებრ, ერთმანეთს ემთხვევა), ხოლო შემდეგ უკვე მწერალი და პოეტია. მისი მწერლობა, მის მიერ შექმნილი მხატვრული სახეები და სიუჟეტური ქარგები, ვფიქრობთ, მისი აზრებისა და იდეების, რაც ამავდროულად მისი რეალური სამოქმედო პროგრამის ელემენტებია, სურათ-ხატებრივ წარმოდგენას ემსახურება. ეს, თავის მხრივ, ერზე (ქართველ ერზე) მისი სიტყვისა და საქმის ზემოქმედების ზრდას უზრუნველყოფს. კერძოდ, ზემოქმედება შემოიფარგლება არა მხოლოდ წმინდა ინტელექტუალურისა და, ასე ვთქვათ, ტვინისმიერის სფეროთი, არამედ გულისმიერზეც (ილიასთან „გულის“ ცნებას განსაკუთრებული დატვირთვა ენიჭება, თუნდაც „ოთარაანთ ქვრივი“ გავიხსენოთ) განივრცობა და რეალურ-ექსისტენციალურად განაცდევინებს ადამიანს იდეასა და სიტყვას თავის სიცოცხლესა და განხორციელების აუცილებლობაში. შესაბამისად, ილიას ნაწარმოებების განმარტებისას ჩვენ ვერ ავცდებით მათ პრაგმატულ-იდეურ (ყოველი იდეა აქ პრაგმატულია) განზომილებას და მათ ილიას თანამედროვე ევროპული აზროვნების კონტექსტის გათვალისწინებით წარმოვაჩენთ.
საკითხის განსახილველად, თუ რატომ კვდება ილიასთან (თითქმის) ყველა მთავარი გმირი, ამოვარჩიეთ მისი სამი უმთავრესი ნაწარმოები: „კაცია−ადამიანი?!“, „განდეგილი“ და „ოთარაანთ ქვრივი“. „კაცია−ადამიანის?!“ ბოლოს ორივე მთავარი გმირი − ლუარსაბ თათქარიძე და მისი მეუღლე კნეინა დარეჯანი − იღუპებიან უაზროდ და თითქოს მოულოდნელად.
უცნაურია და მეყსეულია „განდეგილში“ ბერის გარდაცვალებაც. „ოთარაანთ ქვრივში“ სავსებით შემთხვევით და არაბუნებრივად კვდება გიორგი, რასაც ილიას ბევრი უწუნებდა; ამას, თავის მხრივ, თითქოს ლოგიკურად მოსდევს გიორგის დედის, თავად ოთარაანთ ქვრივის სიკვდილი, თუმცა ეს სიკვდილიც მოვლენათა განვითარების აუცილებლობიდან არ გამომდინარეობს, ის კი არა, კითხვაც კი ჩნდება, გიორგის სიკვდილის შემდეგ რაღა საჭიროა, მას ზედ მივაკლათ ოთარაანთ ქვრივი, ზედმეტი ხომ არაა?! გიორგის სიკვდილით ხომ უკვე მოხდა მოსახდენი − წოდებრივი უფსკრული გადაილახა, არჩილი და, მისი შთაგონებით, კესო აკი ცოცხლდებიან სამოქმედოდ?! ყოველ სიკვდილში, ჩვენი ფიქრით, ილია რაღაც მისი თანამედროვეობისთვის (და შეიძლება მომავლისთვისაც) დიდზე დიდ პრობლემასა და გამოწვევას „აყივლებს“ (ეს სიტყვა ჩნდება „კაცია−ადამიანის?!“ ბოლოს, რასაც მოგვიანებით შევეხებით) და ამ „დაყივლებაში“ გვამცნობს „განთიადს“: განთიადია და აგერ უკვე უნდა გათენდეს, თუ ღმერთი და ადამიანი ინებებს… სიკვდილი ამ აზრით მამლის ყივილივითაა − წინა დღის ღამეში გასვლის მამცნე და განთიადის რიჟრაჟში ახალი დღის მაუწყებელი.
ძველ ქართულში „მოყივნება“ „შერცხვენასა“ და „სახელის გატეხას“ (იხ. ვეფხისტყაოსანი) ნიშნავს. ამ აზრით, ილიასთან მთავარი გმირების სიკვდილი მარტო საზოგადოების მიმართ ავტორის „დაყივლება“ კი არა, მის მიერ თავისი გმირებისა და მათი გარემოს მოყივნებაცაა. „კაცია-ადამიანში?!“ თავიანთ სიკვდილში საბოლოოდ შერცხვებიან და თავი ეჭრებათ თათქარიძეებს; „განდეგილში“ ბერის სიკვდილი მისი სირცხვილია ღმერთის მიმართ, რომელიც თურმე სიცოცხლის ჩაკვლისკენ კი არ მოუწოდებს ადამიანს, არამედ სიცოცხლე ახაროს უნდა; „ოთარაანთ ქვრივში“ გიორგის სიკვდილი არჩილსა და კესოს მოაყივნებს, ოთარაანთ ქვრივისა კი თვითონ მასვე, რადგან სჩანს მას, გაუცხოების გამო, ვერ უცვნია მისთვის თავგადადებული სოსია. აქვე საინტერესოა, შემოვიყვანოთ მოთხრობა „სარჩობელაზედ“, რომლის მხატვრულ სივრცესაც სიკვდილის სივრცე განაპირობებს, რაც ტექსტის სათაურშივე მჟღავნდება. აქ ბეჟანის ჩამოხრჩობა მოაყივნებს პეტრესა და მთელ საზოგადოებას, რაც პეტრესადმი ბეჟანის ძმის მიერ მიწერილ წერილში ცხადდება. ქვემოთ უფრო დაწვრილებით დავუკვირდებით ჩვენ მიერ ამორჩეულ სამ ტექსტს და მათ მწერლის ბიოგრაფიიდან და სააზროვნო ტევადობიდან გამომდინარე განვიხილავთ.
„კაცია−ადამიანი?!“ შექმნილია 1858-1963 წლების პერიოდში. 1857-1861 წლებში, როგორც ცნობილია, ილია პეტერბურგის უნივერსიტეტის სტუდენტი იყო. სტუდენტობის 4 წელი უაღრესად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა მისი, როგორც პიროვნებისა და მოქალაქის, მოაზროვნისა და მწერლის ფორმირებისა და სრულყოფისათვის. ამ დროს მან ინტენსიურად და საფუძვლიანად შეისწავლა რუს და ევროპელ მწერალთა და მეცნიერთა მემკვიდრეობა, რაც დაუკავშირა საკუთარი ხალხის პროგრესისათვის ბრძოლის მიზნებსა და ამოცანებს. იმ მოაზროვნეებს შორის, რომელთა ნააზრევსაც ილია უნდა გაცნობოდა, იყვნენ, რასაკვირველია, რუსი რევოლუციონერ-დემოკრატები − ბელინსკი, გერცენი, დობროლიუბოვი, ჩერნიშევსკი, ასევე ისეთი ევროპელი მოაზროვნეები, როგორებიც არიან პოზიტივიზმის ფუძემდებლად აღიარებული ოგიუსტ კონტი, ინგლისელი ლიბერალი ფილოსოფოსი ჯონ სტიუარტ მილი, გერმანელი კარლ მარქსი, აგრეთვე მანამდელი ფრანგი განმანათლებლები. თითოეული მათგანის ნააზრევი გამსჭვალულია პროგრესის იდეით და პროგრესივიზმის კატეგორიის ქვეშ შეიძლება გაერთიანდეს. პროგრესის მიღწევა, თავის მხრივ, ეფუძნება ადამიანის გონების ყოვლისშემძლეობის რწმენასა და გონების მეშვეობით მოპოვებულ სამეცნიერო ცოდნას (ეს უკანასკნელი მეტაფიზიკური ცრურწმენებისგან თავისუფალია, ემპირიულია და მიზნად მატერიისავე თავის საკეთილდღეოდ გადაკეთებას ისახავს. მეცნიერებამ ტექნიკასთან კავშირში ადამიანს ბუნებაზე გაბატონების საშუალება უნდა მისცეს, რაშიც, მათ შორის, მდგომარეობს პროგრესი). პროგრესის პირველი სრული კონცეფცია ფრანგმა ფილოსოფოსმა ტურგომ ჩამოაყალიბა თავის შრომაში „ფილოსოფიური მიმოხილვა ადამიანური გონების თანმიმდევრული წინსვლისა“ (1750). ტურგოს გაგებით, პროგრესი ეხება არა მხოლოდ ხელოვნებასა და მეცნიერებას, არამედ მათზე დაყრდნობით მთელ კულტურას − ქცევის მოდელებს, ზნე-ჩვეულებებს, ინსტიტუციებს, ეკონომიკასა და საზოგადოებას. უფრო მოგვიანებით ჯონ სტიუარტ მილმა ადამიანები განსაზღვრა როგორც „პროგრესული არსებები“ (მილის ყველაზე პოპულარული ნარკვევი „თავისუფლების შესახებ“ 1857 წელს გამოვიდა).
ადრეულ მე-19 საუკუნეში პროგრესის იდეა რუსმა ინტელექტუალებმაც აითვისეს. როგორც უკვე ითქვა, ილიასაც შეთვისებული ჰქონდა XIX საუკუნის ევროპაში გავრცელებული ყველა მნიშვნელოვანი თეორია და ის ძალები, რომლებიც მათ განხორციელებას ლამობდნენ.3 ამ კუთხით, „კაცია−ადამიანში?!“ გადამწყვეტია დროის გამოცვლა, რომელიც, თავის მხრივ, წიგნიერების ამაღლებასა და წინსვლასთანაა დაკავშირებული. ნაწარმოებში ვკითხულობთ: „დრო გამოიცვალა, — იტყოდა ხოლმე აღმოოხვრით ლუარსაბი, — დრო გამოიცვალა. რაც ეს რაღაც ეშმაკური სკოლები შემოიღეს, ბატონო, ქართველ კაცის ხეირი მაშინ წავიდა. ფერი კი აღარ შერჩათ ჩვენს შვილებსა და!.. ჭამით ისინი ვერა სჭამენ, სმით ისინი ვეღარა სმენ, რა კაცები არიან?! წიგნი იციან? მე თუ წიგნი არ ვიცი, კაცი აღარ ვარ, ქუდი არა მხურავს, განა! ხორცი მე არ მაკლია და ფერი. წიგნი რა ვაჟკაცის ხელობაა, — ეგ ხომ ქალის საქმეა. ვენაცვალე უწინდელ დროს! ყველაფერი მაშინ თავის დონეზედ იყო მოყვანილი, ყველა თავის ქერქში იყო. ვენაცვალე!.. კაი ცხენი, კაი თოფი, მარჯვე მკლავი და კაცი იყავ პატიოსანი.“ როგორც ვხედავთ, აქ სახეზეა ახალი და უწინდელი დროის ერთმანეთთან შეპირისპირება.
მოცემულ კონტექსტში საგულისხმოა ილიას პუბლიცისტური წერილი „მეცხრამეტე საუკუნე“, რომელიც გამოქვეყნდა საუკუნის მიწურულს, 1899 წლის 31 დეკემბერს. წერილში ილია აჯამებს აგერ უკვე მილეულ საუკუნეს. მისი სიტყვებით, წარსულმა საუკუნემ ბევრი რამ შესძინა ქვეყნიერობას. ილია წერს: „რაც ამ საუკუნეში მეცნიერებამ სასწაული მოახდინა, რაც განათლებულ ქვეყნების ადამიანმა სახელი და დიდება მოიპოვა, მთელს დანარჩენს თვრამეტ საუკუნეს ერთად არ უნახავს.“ ამგვარად, ილია სავსებით აცნობიერებს ამ საუკუნის განსაკუთრებულობასა და გადამწყვეტ მნიშვნელობას კაცობრიობის განვითარების ისტორიაში. მოყვანილ ციტატაში ჩვენს ყურადღებას იმსახურებს ფრაზა „განათლებულ ქვეყნების ადამიანი“. ეს ადამიანი „დასავლეთის ადამიანის“, „ევროპელის“ სინონიმია. ილიას შესანიშნავად მოეხსენებოდა, რომ იმდროინდელი ქართველი ადამიანი შორს იყო იმისგან, „განათლებულ ქვეყნების ადამიანი“ რქმეოდა და ამ ქვეყნების ადამიანთა სახელისა და დიდების მოზიარე ყოფილიყო. თავის 1858-1963 წლების პერიოდში შექმნილ ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ ნაწარმოებში „კაცია−ადამიანი?!“ მან სწორედ ქართველი ადამიანი დახატა, როგორც „არაგანათლებულ ქვეყნის ადამიანი“, რომელიც მოწყვეტილია მსოფლიო (დასავლურ) პროგრესს, მეცნიერებისა და გონიერების ჯანსაღი მონაბერი ჰაერი მას არ ჩაუსუნთქავს და ასე გულუბრყვილო კმაყოფილებით გადაგორ-გადმოგორდება ხოლმე თავისი ჩამყაყებული უსწავლელობის ბნელ და ბინძურ სადგომში. მისი ყოფა „გადაგორ-გადმოგორებაა“, ერთ ადგილას ტრიალი, ერთი ადგილის ტკეპნა, და არა პროგრესი, როგორც „დღიდამ დღემდე განზე გადადგმა შეუძლებლის საზღვრისა“.
ეს უკანასკნელი ციტატა, რომელსაც ილია თავის წერილში იმოწმებს, ფრენსის ბეკონს ეკუთვნის. ამ თვალით, და ეს მისი თანამედროვე ევროპელი ადამიანის თვალია, უყურებს ილია თავისი თანამედროვე, მეცხრამეტე საუკუნის ღვაწლს. „კაცია−ადამიანში“ კი სხვა თვალი და სხვა პერსპექტივაა დახატული. ლუარსაბიც ხედავს, რა ხდება, იცის, რომ სწავლისა და განათლების საუკუნე დამდგარა, მაგრამ თავისი მართლაც უბედური თვალით ის განდევნის ამ ყოველივეს, მეტიც უვიცის სიჯიუტით ეჯიბრება მას და თავის უსწავლელობას იქადის. ბედის ირონიაა, მაგრამ მის საწყალ მეუღლე დარეჯანს ზუსტად ეს უსწავლელობა, როგორც დღეს აფასებენ ხოლმე, ფსევდო-მეცნიერული ექიმბაშობა და მისგან გამოწერილი ბუნებრივი ბალახ-ბულახობა, მოუღებს ბოლოს. ამის შემდეგ ლუარსაბსაც ცხოვრების დიდი დღე აღარ დარჩენია. როგორც პირუტყვი, რომლის არსებობაც პროგრესს არ იცნობს და შეუძლებლის შეძლების შესახებ არა სმენია რა, ვინაიდან სავსებით თავის გარემოშია ჩაკერილი და ექსცენტრიულად ვერ პოზიციონირებს (გერმანელი ანთროპოლოგის, ჰელმუტ პლესნერის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ), ლაზათიანად მიაძღება ფერისცვალების დღეს კალმახებს და კუჭის ანთებისგან აღესრულება.
„კაცია−ადამიანში?!“ ილია ძალზედ ხშირად იყენებს სიტყვა „პირუტყვსა“ და მისგან წარმოებულ ლექსიკურ ერთეულებს, რაც შემთხვევითი არაა. პირუტყვულია ლუარსაბისა და დარეჯანის და საერთოდ მთელი მათი სოფლის ყოფა. იმ ადამიანის გადმოსახედიდან, რომელსაც „განათლებულ ქვეყნების ადამიანის“ თვალით შეუხედავს მათთვის და შეუდარებია, ეს პირუტყვულობა ერთი-ასად უფრო დიდი და მძაფრია. იმავე წერილ „მეცხრამეტე საუკუნეში“ ილია აღტაცებით აღწერს მეცხრამეტე საუკუნის მიღწევებს. თითქოს ახდა არარეალური ოცნება, ის, რაც მამა-პაპათ შეუძლებლად მიაჩნდათ: „მანძილი, რომელიც დღეს-აქამომდე იყო სხვადასხვა ქვეყნებ-შორის, რკინისგზებმა, ტელეგრაფებმა და ტელეფონებმა თითქმის მოსპეს. დოსტაქრობამა და მკურნალობამ იქამდე მიაღწია, რომ ცოცხალ ადამიანის აგებულებაში თითქმის გამოუცნობი და დაუნახავი, გაუსწორებელი, შეუკეთებელი აღარ არის-რა. … ბევრს ჭირს, რომელიც დღეს-აქამომდე მუსრს ავლებდა ქვეყნიერობას, წამალი უპოვეს, და ლამის ის სიცოცხლის ელექსირიც-კი იპოვონ, რომელსაც ასე გულმოდგინებით ეძიებდა და ეძიებს ყოვლის-მძლევი გონება ადამიანისა“.
ლუარსაბამდე და დარეჯანამდე, ილიას დროის რიგით ქართველამდე, ამ მკურნალობას არ მიუღწევია, ამიტომაც იღუპებიან ისინი ასე სულელურად, უფრო სწორად, ისე სულელურად, როგორც იცხოვრეს. მათ, ილიასგან განსხვავებით, არ ურწმუნიათ ადამიანის ყოვლისშემძლე გონების. ისინი არ გამოკეთებულან, კვლავ ილიას რომ მოვუხმოთ, აზრით, ფიქრით, ქონებით, გონებით და ზნეობით. ილია აქვე წერს, რომ ერთი სიტყვით, „რასაც კი თქვენდა გარშემო თვალს და ყურს მოჰკრავთ, ყველგან წარმატება და წინსვლაა.“ „კაცია−ადამიანის?!“ სამყარო კი სწორედ წარმატებისა და წინსვლისგანაა დაცლილი და, ამგვარად, დანარჩენი ცივილიზებული მსოფლიოსგან იზოლირებულია. რატომ ჰკლავს ილია ამ ნაწარმოების მთავარ გმირებს? ან კიდევ, სხვანაირად რომ დაისვას კითხვა, როგორ კლავს ის მათ? ჩვენი პასუხი ასეთია − გონების ეშმაკობითა და ცბიერებით (ჰეგელისეული List der Vernunft), რაც შემდეგში მდგომარეობს: ლუარსაბი და დარეჯანი უარყოფენ, ბოღმისგან არ იმჩნევენ და, ანალიტიკური ფსიქოლოგიის ერთი ცნება რომ მოვიშველიოთ, კომპლექსდებიან წარმატებასა და წინსვლაზე. თუმცა, მათ, რამდენადაც ბოღმითა და შურით არიან სავსე, ვერ აუტანიათ თავიანთი გამოისობით სხვის მიერ გაფართოებისა და წარმატების შესაძლებლობის დაშვებაც კი. მათ ქონებას ისინი ვერ ხმარობენ, მაგრამ ის აზრი, რომ დავითი და ელისაბედი მოიხმარენ, გამანადგურებელია. ამიტომ, აუცილებლად უნდა გამრავლდნენ და წარემატონ − სხვათა ჯინაზე უნდა იყოლიონ შვილი. ლუარსაბი სიზმარსაც კი ხედავს ამასთან დაკავშირებით. ეს არის მთელ ნაწარმოებში ერთადერთი შემთხვევა, როდესაც მას თავის ზედაპირულ, სიღრმესა და აზრს გამოცლილ ყოფაში კი არა, თავისი ქვეცნობიერი შიშების ღრმა განზომილებაში ვეცნობით. მას ესიზმრება თავისი სიკვდილი და ამ სიზმრით შიშის ზარი ეცემა, ძლივს ირყევა მისი მძიმე და აუდგომლად ჩამჯდარი ყოფიერება; დარეჯანს, როდესაც გაიგონებს სიზმრიდან გამოღვიძებული ლუარსების გადმოვარდნის ხმას, ისიც კი ეგონება, რომ მიწისძვრა მოხდა. ეს მართლა მიწისძვრაა, ოღონდ არა მატერიალური, არამედ ქვეცნობიერის ღრმა დანაშრევებიდან წამოსული. ორივენი მიეცემიან სიზმრის განმარტებას, თუმცა იმის მაგივრად, რომ შენიღბულ ქვეცნობიერს ნიღაბი ახადონ, კიდევ უფრო ნიღბავენ, მიფარცხავ-ჩაფარცხავენ მას, თავიანთი ჩვეული სისულელით ამრუდებენ და ღრეჯენ მის გზებს ისევე, როგორც მათი სახლია „დაღრეჯილი“, „წამოხრილი“ და „გადაქცეული“. სიზმრის ახსნა ასეთი კეთილი და უწყინარია: სიზმარში ტირილი სიხარულის ნიშანია. შვილი შეეძინებათ, ნამდვილად შეეძინებათ! თუმცა, როგორ?! რანაირად?! ისინი, რომელნიც წარმატებასა და წინსვლას ვერ იტანენ და თავიანთ ცხოვრებას არ აკარებენ, რანაირად უნდა წარემატნონ და გასცდნენ თავიანთ თავებს შვილის სახით?! ყოვლისმძლე გონიერებისა და სამართლიანობის სასტიკი და ცბიერი თამაშია ის, რომ გამრავლებისა და წინსვლის (რაც ერთურთთან წილნაყარია) მცდელობები საბოლოოდ ღუპავს ანტი-პროგრესულსა და ბნელ რეგრესულს, ისევ და ისევ იმიტომ, რომ მისი მცდელობები ძველმოდური და ჩამორჩენილია. თავის თავს ეს ძველი ძალები თვითონვე მოუღებენ ბოლოს, მაშინ როდესაც მოინდომებენ ახალს, ოღონდ არა ახლისთვის, არამედ სხვის ჯიბრზე ძველისა და ძველი ყოფის უფრო მაგრად ფესვგადგმისა და ხელუხლებლად დარჩენისთვის.
ლუარსაბისა და დარეჯანის შვილის ყოლის მცდელობების კვალად (ეს საკვანძო მომენტია) დახატული სიკვდილით ილია ძველი დროების დასრულებას აღნიშნავს. ვერც გამრავლდნენ და ვერც იდღეგრძელეს. მაშასადამე, წასულია მათი დრო, ამ და ასეთი ქართველების დრო. „კაცია−ადამიანში?!“ მთავარი გმირების სიკვდილი არის ილიას დიდი ზარისებური „დაყივლება“, როგორც თავადვე უძებნის მის მოქმედებას სახელს.
დაყივლება ყოველთვის გათენებას მიემართება. გათენება ახლის დასაწყისის ტოლფარდია და ახალ დღეს უკაფავს გზას. თუმცა, მან არ იცის, მოყვება თუ არა მის „დაყივლებას“ „გათენება“, სხვა სიტყვებით რომ ითქვას, იქნება თუ არა ლუარსაბისა და დარეჯანის სიკვდილი მისი დროის ქართველთათვის გარდაცვალება, როგორც გარდაქმნა და გარდასვლა ახალ ყოფასა და დროებაში. თავად ილიასთვის მთავარ გმირთა სიკვდილი უნდა იქცეს ქმედების, უკეთ, საქმის (პრაქსისი) კატალიზატორად, რომელიც აიძულებს ადამიანს, აღდგეს, აღორძინდეს, დაძაბოს, მომართოს თავისი სასიცოცხლო ძალები ახლის შესაქმნელად და განსა-ხორცი-ელებლად.
შემდეგი ტექსტი, რომელსაც მოკლედ უნდა შევეხოთ, „განდეგილია“. პოემა 1883 წელს გამოქვეყნდა. ილია არც ამ შემთხვევაში არ ჩამორჩება მისი თანამედროვე დასავლეთის ძირითად ფილოსოფიურ ნაკადებს და მათ თავის ნაწარმოებში შესაბამის გასაქანს აძლევს. საინტერესოა, რომ ზუსტად ამავე წელს გამოქვეყნდა ნიცშეს ყველაზე ცნობილი შრომა „ესე იტყოდა ზარატუსტრა“.
სიკვდილი „განდეგილში“, განდეგილის სიკვდილი − ძველი დროება მოკვდა, მიიცვალა, გარდაიცვალა. დადგა ახალი დროება, რომელიც ახალ მოთხოვნებს უყუნებს ადამიანს. ახალი პრობლემები და საზრუნავი ჩნდება. გარდაცვალება ამ შემთხვევაში ერთი დროებიდან ახალში გარდასვლის მაუწყებელი და ამით გარდაქმნის მომასწავებელია. ახალი დროება ხორცისაა, აქტიური მოქმედებისა და საქმის, სიცოცხლისა და მისი მრავალფეროვნების მოზეიმეა (განდეგილს კი „სულისთვის ხორცი გაუწირნია, უწუთისოფლოდ მარტოდა სძლებსო“). ეს არ არის გაერთების, განდგომის, განმარტოების, წმინდა ჭვრეტის, სიმრავლეს მოცილებისა და დგომაში გარინდების დრო.6 აქ არ ბატონობს მარადისობა. ის აღარ თრგუნავს და ყინავს დროს.7 განდეგილი დროს არ ითვლის, არ იცის, რა ხანი გასულა, საერთოდ თუკი გადის ხანი,8 მაშინ როდესაც გარეთ, ნამდვილ რეალობაში ყველაფერი მზარდი სისწრაფით იცვლება და ვითარდება, ყველაფერი წინ მიდის და პროგრესირებს, უცვლელად და თავის თავის იგივეობრივად თავს არ ინახავს. ილიასთან, ისევე როგორც მისი თანამედროვე დასავლეთის მოაზროვნეებისთვის, ნამდვილი რეალობა აღარ არის პლატონური იდეათა სამყარო ან კიდევ ქრისტიანული ზენა სამეუფო, ის Hinterwelt (აქედანაა Hinterweltler. ასეთია განდეგილიც), როგორც ნიცშე უწოდებდა, უკვე გათავებული ამბავია, ნამდვილი რეალობა ხორციელი და მოძრავია, მრავალფერი, მძაფრი, საშიში, სარისკო და სიცოცხლით აღსავსეა. ის სიცოცხლეა. განდეგილის სიკვდილით ამ ამბავს იუწყება და მტკიცების ბეჭედს ასვამს ილია. განდეგილიც ერთგვარი ზარატუსტრაა, ოღონდ არა პოზიტიური, არამედ ნეგატიური, ე.ი. არა სიცოცხლის ჰოყოფით მქადაგებელი და მეხოტბე, მისი მიმღები, არამედ სიცოცხლის გმობითა და უარყოფით სიცოცხლისთვის თავისი ძალის გამოჩენის დიდი შესაძლებლობის მიმცემი, სიცოცხლესთან მებრძოლი და სიკვდილში მასთან კრახის კვალად სიცოცხლის უზენაესობის დამადასტურებელი.
„ოთარაანთ ქვრივი“ 1887 წელს გამოქვეყნდა. აქ განათლებისა და წიგნიერების პრობლემა არ ჩანს. არჩილი და კესო, ლუარსაბისა და დარეჯანისგან განსხვავებით, განათლებული და პროგრესულად მოაზროვნე თავადები არიან, არც გონიერება აკლიათ და არც საღი აზრი, თუმცა ეს საკმარისი არაა იმისთვის, რათა ბედნიერები და სრულნი იყვნენ. გონებაზე მნიშვნელოვანი ან მისი ტოლპირველადი აქ გულია, გონივრულ წესრიგს სიცოცხლე ეტოლება და უსწრებს თავის პირველყოფილ სტიქიურობასა და დაფარული საგანძურის სიმდიდრეში, კეთებასა და ანგარიშით აგებას კი შექმნა სჯობს. არჩილი შენატრის იმათ, უბრალო და უბირ გლეხებს, რადგან „ცხოვრება მაინც იმათშია: იქა ჰდუღს ძარღვებში მოარული სისხლი, იქა სცემს თითონ სიცოცხლის ძარღვიცა. რაც სთქვი, ეგ ჭუჭყია, ქაფია მდუღარე ცხოვრებისა, თავზედ მოგდებული. ძირში კი წმინდაა. მაშ რა სწნავს იმისთანა კაცურ-კაცს, როგორც გიორგი იყო, ან იმისთანა დედაკაცს, როგორც ოთარაანთ ქვრივია? მაგისთანა პური მარტო გურამ თევზაძე თავის ნარკვევში სამართლიანად შენიშნავს, რომ ილია თავდაპირველად მეცნიერებისა და კაცობრიობის საზოგადოებრივი განვითარების სიმეტრიულობიდან ამოდიოდა, შემდგომ კი ნათლად გამოჩნდა, რომ, მართალია, მეცნიერების განვითარება არსებით გავლენას ახდენს ადამიანთა ურთიერთობაზეც და ბუნებასთან მათ მიმართებაზე, მაგრამ გადამწყვეტი არ არის.10 აქ თქმულს ამტკიცებს „ოთარაანთ ქვრივიც“, კერძოდ, არჩილისა და კესოს გიორგისადმი დამოკიდებულების მაგალითზე.
ყურადსაღებია, რომ თავის ზემოხსენებულ წერილში „მეცხრამეტე საუკუნე“ ილია, აჯამებს რა ამ საუკუნის მიერ მოტანილ არნახულ სიკეთეებს, წამოსწევს წინ ერთ საკითხავს: „საკითხავი ეს არის: დღეს უფრო ბედნიერია კაცი, თუ არა, ამოდენა სიკეთით გარემოცული და ესე წარმატებულის მეცნიერებით გაღონიერებული და გაძლიერებული?“. კითხვაზე პასუხს თვითონვე იძლევა: „არა გვგონია. მართალია, დღეს ადამიანი ერთობ, ღარიბია თუ მდიდარი, − უფრო უკეთ არის მოწყობილი, უფრო მეტად მოსახერხებელია მისთვის წასვლა-წამოსვლა, ქვეყნიერობასთან გამოხმაურება, ქვეყნიერობასთან ურთიერთობის გაწევა; დღეს ადამიანი უფრო უკეთ იცვამს, იხურავს, უკეთ სჭამს და სვამს, მაგრამ ბედნიერება კი შორს არის.“ წერილს იგი ასრულებს „იგი სიმწვავე იმ ტკივილისა“ ხსენებით, რომლის „მორჩენაც მეცხრამეტე საუკუნემ უანდერძა აწ მომავალს საუკუნეს“. XIX საუკუნის ბოლოს (1887) დაწერილი „ოთარაანთ ქვრივიც“ საუკუნის ამ „უაღრესი და უდიდესი ანდერძით“ მთავრდება − ესაა ადამიანთა შორის გაუცხოების, მარტოსულობის, სხვისა და სხვასთან ურთიერთობის, კერძოდ, „უმადლო ურთიერთობის“ (ილიას ფორმულირებით) პრობლემა. სიკვდილი, რომელზეც რუსთაველი წერდა, რომ „ვერ დაიჭირავს სიკვდილსა გზა ვიწრო, ვერცა კლდოვანი; მისგან გასწორდეს ყოველი, სუსტი და ძალ-გულოვანი; ბოლოდ შეყარნეს მიწამან ერთგან მოყმე და მხცოვანი“, ერთად ვერ ყრის ოთარაანთ ქვრივსა და სოსიას. სოსია მეწისქვილეს ისღა დარჩენია თქვას: „ცოცხალზე არ გამახარა წუთის-სოფელმა და მკვდარზედაც აღარ მატირებთო!.. ცოდო ვარ, შვილო, ცოდო!“. ამაზე კი ილია, თავის მხრივ, დასძენს: „მაგრამ სხვა ვინ არ არის ცოდო?“
გაკვეთილი, რომელსაც ოთარაანთ ქვრივის სიკვდილი გვასწავლის ისაა, რომ ყველა ცოდო ვართ. ეს გაკვეთილი თან გამოწვევასაც შეიცავს: როგორ აღარ ვიყოთ ცოდო? როგორ გავუგოთ ერთმანეთს? როგორ გავუწოდოთ ხელი ერთმანეთს? ილიამ შესანიშნავად იცის, რომ ეს გამოწვევა მომდევნო, ახალმა საუკუნემ უნდა განახორციელოს, ახალმა ადამიანმა ახალი ფილოსოფიით, რომელიც კომფორტსა და გონივრულ წესრიგს და ამ კომფორტსა და წესრიგში „ვიგინდარობას“ (ჰაიდეგერისეული Man) არ სჯერდება, არამედ ექსისტირებს და გამო-დგება თავისთვის და სხვისთვის… ჩვენ გვგონია, გიორგისა და დედამისის სიკვდილში ილია სიცოცხლისა და სხვასთან ღია ურთიერთობის „საქმიან ფილოსოფიას“ აქსოვს და წნავს ისევ და ისევ წინსწრებით. სიკვდილი აქაც გარდაცვალებაა ერთი დროებისა ახალი, ჯერაც უხილავი დროებისკენ.